Z pewnością czytał, bo angielskim posługuje się biegle, i jako wybitny badacz historii mógł wyciągnąć własne wnioski z tej lektury, zbieżne z tezami zawartymi w moim wprowadzeniu do Relacji o państwie Polonia. A jednak w źródłach i bibliografiach do 5. tomu Dziejów Polski prof. Andrzej Nowak wymienia moje tłumaczenie raportu Johna Peytona Jr., czyli Relację o państwie Polonia i Prowincjach Połączonych z tą Koroną A. D. 1598., w tłumaczeniu i opracowaniu Wacława Grzybowskiego. Nie podaje nazwy wydawnictwa, ale taką przyjął formułę: przy żadnym z cytowanych źródeł nie podaje nazwy wydawnictwa, jedynie jego siedzibę i rok wydania. W przypadku Relacji jest to Szczęsne 2021. Wystarczy. Innego wydawnictwa w Szczęsnym nie ma.

A zatem źródłem poniższego cytatu z Dziejów Polski prof. Nowaka jest nie tylko własna lektura Relacji Peytona, ale lektura wprowadzenia i tłumaczenia mojego autorstwa, co widać w poniższym cytatcie. Prof. Nowak cytuje również fragment tłumaczenia i streszcza jedną z tez mojego wstępu. Chodzi tu o część tezy napiętnowaną przez dr. Kalinowską i prof. Kowalskiego w ich recnezji mojego wprowadzenia, w którym według nich: "mamy do czynienia z sytuacją, w której chęć przyciągnięcia czytelnika zdaje się całkowicie przysłaniać wszelkie inne kwestie związane z procesem przygotowania edycji źródłowej. W efekcie Grzybowski wdaje się we 'Wstępie' w zawiłe analizy treści traktatu, co raz dopatrując się — zarówno w samym tekście, jak i w działaniach osób związanych w jakiś sposób z jego powstaniem — potajemnych knowań, skomplikowanych intryg oraz dalekosiężnych planów politycznych, którym brak jednak jakiegokolwiek poparcia w źródłach czy choćby cienia prawdopodobieństwa." (http://www.przegladhistoryczny.pl/pl/content/przegląd-historyczny-rok-2022-tom-113-zeszyt-1) Częścią ową jest negatywna rola Jana Zamoyskiego, destrukcyjna wobec stabilizacji Rzeczypospolitej pod berłem Stefana Batorego i Zygmunta Wazy a także rola wielkiego kanclerza koronnego w sporządzeniu Relacji. Pierwsza teza nie jest to moją własną, jest streszczeniem wybitnego dzieła Przemysława Szpaczyńskiego, Mocarstwowe dążenia Zygmunta III w latach 1587-1618. Rozumiem, że dr Kalinowska i prof. Kowalski nie mieli czasu zapoznać się z tym opracowaniem, fundamentalnym dla zrozumienia owej epoki. Inaczej jednak było w przypadku prof. Andrzeja Nowaka, który Szpaczyńskiemu przyznał rację. Rozumiem, że "zawiłe analizy treści traktatu" zmęczyły obojga recenzentów. Nie mam pretensji. Ale jednak historiografia i politologia, bo również o nią mi tu chodziło, nie może sprowadzać się do memów, do haseł. Historia, polityka i merkantylność to złożone procesy. 

Spójrzmy zatem na bardzo ważny fragment Dziejów Polski Andrzeja Nowaka, który tę epokę pokazuje w ten właśnie sposób, jako złożony proces podejmowania decyzji przez  wielu uczestników historii:

„Kiedy poddani stają się obywatelami i zaczynają zabierać głos decydujący w sprawie podatków – od tego zależy wojna – te dwie swoiste logiki stają naprzeciw siebie: logika wolności (od podatku, od ciężaru państwa) i logika imperialnej dumy, która skupia się najczęściej wokół włądcy, służących mu pisarzy i wodzów. Tam, gdzie nie ma obywateli, nie ma tego 'problemu'. Oczywiście nie każdy władca ulega imperialnej logice i nie w każdej republice jej obywatele rezygnują z myśli o pdobojach. Łatwiej jest owe dwie logiki połączyć w takim systemie, gdzie handel, ekspansja ekonomiczna jest głównym, a przynajmniej istotnym narzędziem podboju, gdzie podatek (na imperialną eksapnsję i kontrolę) może zostać uznany za dobrą inwestycję. Tak w Rzeczypospolitej polsko-litewskiej jednak nie było.

Jak było, to zgrabnie opisał przybysz z handlowego imperium Elżbiety I, angielski szpieg, któremu Jan Zamoyski udostępnił kanclerskie archiwa, żeby lepiej mógł poznać Rzeczypospolitą. Znana od dawana Relację o państwie Polonia i Prowincjach Połączonych z tą Koroną A. D. 1598 przypisywana najczęściej Williamowi Bruce'owi, zatrudnionemu przez wielkiego kanclerza w Akademii Zamojskiej w roli profesora prawa. Niedawno jednak ustalono, że ten szczegółowy raport w rzeczywistości opracował John Peyton Jr., młody 'dyplomata' w służbie Elżbiety, którego Zamoyski przyjmowała w ramach subtelnej gry o własne interesy – przeciw królowi. W swej rzeczywiście inteligentnej analizie angielski obserwator pdsumował w tych zdaniach paradoks ustroju Rzeczypospolitej: 'Polacy choć sprytnie okradali domenę (czyli zmienjszyli dochody króla i jego samodzielność), ani nie odcięli się od państwa, anie nie pozwolili, by coś z niego zostało wyciśnięte, lecz tylko dla osłabienia króla i poprawy ich własnych włości przekształcili publiczne we wspólne, do czego każdy szlachcic ma tytuł. To zaś z pewnością jest szkołą cnoty, która zachęca ich do obywatelskich i wojennych cnót, czyniąc ich pilnymi w dobru wspólnym, z powodu którego wszyscy oni czynią jako wspólnicy lub mający nadzieję być takimi. Z tego powodu wybierają królów, którzy mogą powiększyć i wzbogacić państwo, przez co ich zasobność się powiększa i zostaje obcięta tylko przez utratę jakiejś prowincji.' Osłabiać, a w każdym razie czujnie kontrolować króla, władzę centralną, bo może zagrozić wolności obywateli, ale jednocześnie nie odcinać się od pańśtwa rozumianego jako wspólnota, jako wspólna własność – to jest formuła eliksiru Rzeczypospolitej.” (Andrzej Nowak, Dzieje Polski. Tom V, recenzenci prof. Edward Opaliński, prof. Wojciech Polak, Kraków, Biały Kruk, 2021, str. 440, 442: )

Arcyciekawy fragment, który jednak nasuwa nowe pytanie, czy magnateria, tzw. królewięta, Szydłowieccy, Górkowie, Radziwiłłowie, Ostrogscy, Firlejowie, Zborowscy itp., również byli obywatelami. Pytanie to można utrudnić dodając pewną subtelność, podsuniętą przez pewnego wnikliwego słuchacza wykładu prof. Anny Kocur-Filipczyk na zeszłorocznej konferencji w Kazimierzu Dolnym, który w dyskusji zgłosił bardzo ważny temat relacji między finansowymi problemami polskich władców a własnością lenną i alodialną, dziedziczną, wolną od wszelkich lennych i fiskalnych zobowiązań.

Tutaj mam okazję zadedykować ten tekst temu właśnie dyskutantowi i podziękować mu, w kuluarach udzielił mi bowiem wyczerpujących wyjaśnień. Moja wdzięczność będzie jeszcze większe, jeśli skomentuje ten problem w dyskusji pod tym tekstem.

Dlaczego ta sprawa jest ważna? Dlatego, że z jednej strony magnaci tej miary, co Zamoyski i Radziwiłłowie, w istocie giganci alodialni, poparli i zaangażowali się w wojnę moskiewską króla Stefana. Z drugiej, tacy magnaci jak Firlejowie, o nieco mniejszych włościach, ale jednak alodialnych, piastujący ważne państwowe urzędy, swoimi wpływami pośród średniozamożnych inspirowali frondę przeciw moskiewskiej wyprawie Batorego. Wspomagała ich powiązana z nimi ambitna szlachcta, np. Kochanowscy, a także szlachta o magnackich ambicjach, tacy jak Zborowscy. Oczywiście trudno wymagać by w dziele tak obszernym, jak Dzieje Polski, siłą rzeczy zmierzającym w pewnych momentach do uogólnienia, prof. Nowak wdawał się w szczegółowe rozważania na ten temat.

Ale temat pozostaje. Można go streścić w formie pytania o proporcje, zależności i przepychanki między zasadami ustrojowymi Rzeczypospolitej – które, jak wskazuje John Peyton w Relacji, a w zasadzie jego polski mentor, Jan Saryusz Zamoyski, są zapożyczone wprost z arystokratycznego ustroju republiki weneckiej – a wpływami i interesami ówczesnych potęg imperialnych, ucieleśnionymi w postaci wpływów i interesów polskiej i litewskiej arystokracji, wszak bywałej w świecie, zwłaszcza w Padwie, chłonącej tam nieformalne wieści na temat dyplomacji, zachodniej i wschodniej, i związanych z nią zysków, czyli na temat globalnych interesów merkantylnych.

Być może dr. Anna Kalinowska i prof. Waldemar Kowalski krytykując mój wstęp do Relacji, dbają nie tylko o rzetelność w posługiwaniu się źródłami, ale również o poprawne stosunki z najważniejszym sojusznikiem Polski dzisiejszej, Wielką Brytanią. Podzielam tę troskę. Tu chciałbym odnieść się do ich krytyki tezy o nędzy spowodowanej grabieżą dóbr zakonnych i kościelnych przez Henryka VIII Tudora. Jak się okazuje ostrożność obu recenzentów jest zbyteczna, albowiem w źródłach anglojęzycznych znajdujemy szczere do bólu konstatacje na temat żebractwa i nędzy spowodowanej przez „robbery of Christ's Church … inaugurated by Henry VIII and not wholly abandoned by his children” (przez „grabież Chrystusowego Kościoła … zainaugurowaną przez Henryka VIII i nie całkiem zaniechaną przez jego dzieci, czyli Edwarda VI i Elżbietę I”), o czym gęsto dziewiętnastowieczny autor, Ebenezer Josiah Newell w A History of the Welsh Church to the Dissolution of the Monasteries (1895) na str. 416-417. Ubodzy nie tylko nie mogli znaleźć wsparcie w postaci jałmużny ze strony duchownych, ale również nie znajdowali u nich wsparcia duchowego. Duchowni bowiem, nawet lojalni wobec władzy, zostali zdegradowani do poziomu pariasu. Nowi zaś duchowni protestanccy często z racji braku środków nie otrzymywali wystarczającej edukacji. Newell, podobnie jak William Cobbet piszący o kontynuacji (w XIX w.) nędzy zapoczątkowanej w czasach Tudorów, pokazuje, że degradacja duchowieństwa miała swoje skutki aż do czasów jemu współczesnych.

No ale opracowanie Newella to źródło stare, więcej niż stuletnie, być może więc nieaktualne. Sięgnijmy więc do opracowania ze wszech miar nowoczesnego i nowego, poprawnego politycznie, wydanego w roku 2020. Inter-imperiality: Vying Empires, Gendered Labor, and the Literary Arts of Alliance (Przechodnia imperialność: rywalizujące imperia, zgenderowana siła robocza, i literacka sztuka sojuszu) pióra Laury Doyle, amerykańskiej autorki. W rozdziale 3. tego opracowania, „Remapping Orientalism among Eurasian Empires”, znajdujemy następujący fragment: „The embrace of Protestantism by Henry VIII in 1534 had led immediately to wide spread purges, beginning with the dismissal of Catholics in high government posts and the closing of monasteries, followed by the selling of those lands to the king's loyal associtates. These sudden changes provoked riots among commoners, whose land-based livelihoods were disrupted, and it led to executions of both commoners and nobility.” („Przyjęcie protestantyzmu przez Henryka VIII w 1534 roku doprowadziło bezpośrednio do szeroko zakrojonych czystek, począwszy od zwalniania katolików z wysokich urzędów państwowych i od zamykania klasztorów, za czym szła sprzedaż tych ziem lojalnym współpracownikom Henryka VIII. Te nagłe zmiany prowokowały zamieszki pośród włościan, których egzystencja zależna od ziemi została przerwana, prowadziło to do egzekucji zarówno włościan jak i szlachty.”) Fakt, że są to słowa badacza amerykańskiego, nie ma znaczenia. Jej tekst jest dostępny i czytany po obu stronach Atlantyku. Laura Doyle nie wchodzi w głąb tego tematu, bo jest wątek poboczny w jej tekście. Ale te dwa zdania wystarczą.

Pewien fragment mojej książki Merkantylizm, ezoteryka i reformacja w XVI w. zawiera dopowiedzenie do tej kwestii: „W październiku 1536 roku, w odpowiedzi na konfiskatę ziem klasztornych w Lincoln przez królewskiego komisarza, na konfiskatę składek 'na tacę' mieszkańców Lincolnshire, złotych krzyży, ornamentów kościelnych i dzwonów, oraz na przymus nowej protestanckiej poprawności liturgicznej, mieszczanie, chłopi i szlachta w sile ok. 20 000 ludzi, wzniecają bunt, dokonują samosądu na komisarzu i palą jego rejestry. Demonstranci żądają odwołania cromwellowskiej 'kolekty', zaprzestania likwidacji klasztorów, zaprzestania poboru podatków w czasie pokoju, usunięcia heretyków z królewskiej administracji, odwołania nowych zasad opodatkowania własności ziemskiej i Dziesięciu artykułów (Ten Articles), dokumentu uzgodnionego z Marcinem Lutrem i Filipem Melanchtonem, określającym nowe, protestanckie zasady wyznawania wiary w Anglii. Groźba konfrontacji z hufcem Charlesa Brandona, Pierwszego Księcia Suffolk, rozprasza rebeliantów (14 października 1536). Przywódcy buntu, łącznie z wikarym z Louth i opatem klasztoru w Louth, zostają ujęci, i straceni zgodnie z typowym, barbarzyńskim zwyczajem epoki Tudorów: powieszenie, lecz bez skutku śmiertelnego, ściągnięcie skazanego, wypatroszenie i poćwiartowanie.” (str. 79-80)

Co ciekawe, ofiary tych egzekucji, choć niewątpliwie motywowane przez katolicką ortodoksję, nie są uznane za męczenników Kościoła. Nie tylko z racji niedostatecznych materiałów na ich temat, ale również z powodu tego, że obok motywacji religijnej ich bunt ma również motywy ekonomiczne. W sumie wobec nie dostatecznego udokumentowania żywota owych męczenników, nie jest jasnym, która z tych motywacji jest ważniejsza. Buntownicy ci żądają albowiem: „zaprzestania poboru podatków w czasie pokoju i odwołania nowych zasad opodatkowania własności ziemskiej”. Tu nie chodzi o to, że są to złe niemorlane żądania. Są jak najbardziej godziwe i sprawiedliwe. Są to więc ludzie sprawiedliwi, cierpiący prześladowania dla sprawiedliwości. Tak ich nazywa sam Zbawca w ośmiu błogosławieństwach. Ale świadectwo wiary do przelania krwi jest dziełem łaski w ludzkiej duszy i koncentruje się na wierności wobec Boga i prawdzie o nim. Dla angielskich buntowników jest oczywistym, że nowe zasady opodatkowania zwiastują pomniejszenie ich majątku, potencjalnie biedę. Ich przegrana w walce z administracją i wojskami Henryka VIII jest czymś nader oczywistym. Sprowadzenie biedy na angielską prowincję jest zatem nieubłaganą konsekwencją klęski owego buntu. 

Dodajmy do tego wiedzę pochodzącą również z domeny publicznej na temat tudorskiej akcji przeciw bezdomnym i bezrobotnym. Fakt, iż epoka henrycjańska w Anglii jest okresem coraz bardziej drakońskich ukazów przeciw biednym, świadczy o gwałtownie wzrastającej liczbie ludzi upośledzonych ekonomicznie, dzisiaj rzeklibyśmy wykluczonych.  Edwin Black w książce War Against the Weak: Eugenics and America's Campaign to Create a Master, (Wojna przeciw słabym: Eugenika i Amerykańska kampania na rzecz rasy panów) wskazuje, iż tudorska wojna wytoczona biedakom, jest jedną z inspiracji do poszukiwania, w kręgu anglo-amerykańskim, sposobu na zaradzenie ułomnościom ludzkiej natury i wydobycie z niej nadludzkich mocy przez kontrolę dziedziczenia genetycznego.   

Konkludując pragnę pocieszyć autorów recenzji, jakże krytycznej wobec mojego wstępu, pisząc iż kwestia nędzy w tudorskiej Anglii jest wiedzą publiczną, do której angielscy autorzy powracają rzadko i być może niechętnie, i na tyle oczywistą, że mogą ten temat pomijać. 

---

tagi: recenzja  anglia  henryk viii  andrzej nowak  dzieje polski  kryzys ekonomiczny 

	Magazynier
	28 lipca 2022 22:00

25     2391    21 zaloguj sie by polubić