… Senat wraz z urzędnikami królewskimi (1525-1568), służący Zygmuntowi Staremu a potem Zygmuntowi Augustowi, a potem … ect. A jeśli Senat i urzędnicy królewscy to i polskie prawodawstwo, czyli jurysprudencja. Czyżby kreatywna? „Niestety” nie od razu. Zatem możemy zaryzykować tezę o zależności polskiego prawa od niemieckiego. Nie cała jurysprudencja polska leży w mocy kreatywnej pruskiej. Dziś odbywa się w toruńskiej AKSiM konferencja na temat praworządności i jest to objaw aktywnej opozycji wobec niemieckiej kreatywnej „jurysprudencji”. Ale pruski cień nad polskim prawodawstwem zauważalny chociażby w 3 majowej propozycji oddania polskiego tronu Wettynom, potem w sprzecznościach kolejnych polskich konstytucji, a być może w ogóle w pojawieniu się konstytucji i wysokich trybunałów pilnujących jej, przy „odrobinie szczęścia” spełniających również inne „pożyteczne” funkcje, oraz w … zależności polskiego świata prawniczego od świata biznesu.

W „Kilku naprawdę zabawnych żartach” Gabriel Maciejewski pisał o rocie 1000 zbrojnych, zapewne ciężkiej kawalerii, której Albrecht Hohenzollern zażądał od Zygmunta Starego do stłumienia fikcyjnego powstania chłopskiego w Sambii. Przywódca powstania, zwany Kacprem, był prawdopodobnie człowiekiem Albrechta. Dodajmy do niej to oto zdjęcie posrebrzanej zbroi "chłopskiej" oczywiście pochądzącej z Niemiec z Frankenhausem (z Domu frankońskiego). Możemy jednak zapytać, czy zbroje chłopskie różniły się od szlacheckich posrebrzeniem, do czego służyły ornamenty na zbrojach "chłopskich" przywódców, czy miały coś wspólnego z tzw. tirasem, i czy Kacper też miał niekoniecznie nawet posrebrzaną zbroją, wystraczy że zwykłą, ale ozdobioną motywami zoomorficznymi, np. sowami, małpami, albo wężami, smokami, gryfami, bykami lub lwami, oraz ile kosztowała ona wsi: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d8/Zbroja_ch%C5%82opska.jpg

Cała akcja , podobnie jak zagrożenie ze strony cesarskich krzyżaków i kawalerów mieczowych, mogła być odwróceniem uwagi od taktycznego sojuszu Habsburgów i ligi protestanckiej, w celu wykorzystania tureckiego najazdu na Węgry dla swoich merkantylnych interesów. Pan Maciejewski odczytuje tę intrygę między wierszami znakomitej książki Wiktora Szymaniaka „Rola dworu polskiego w polityce zagranicznej Prus Książęcych”. Swego czasu omawiał ją Betacool. Rzecz dzieje się rok po hołdzie pruskim. Lecz to nie wszystko. W tym samym czasie Albrecht, lennik polskiej korony, rozpoczyna kampanię pseudo-prawną w celu podważenia traktatu krakowskiego i uczynienia ze swojego suwerena, z króla polskiego, swego politycznego nieformalnego lennika. Podobno nie można walczyć na dwu frontach. Czyżby? Polityka pruska wobec Polski pokazuje że można. Tyle że trzeba otworzyć kilka frontów na różnych poziomach, w różnych wymiarach. Oto front pseudo-prawny, polityczna jurysprudencja kreatywna. Oto fragment mojego wstępu do Relacji o państwie Polonia Johna Peytona:

"Rok po podpisaniu traktatu krakowskiego symbolicznie wyrażonego w tzw. Hołdzie Pruskim, formalnie hołdującego Prusy Książęce jako lenno króla Polski, w roku 1526, roku zniszczeniu Królestwa Węgier przez niejawną synergię wpływów niemieckich, a nawet włoskich, z najazdem tureckim, na rok przed Sacco di Roma, czyli na rok przed złupieniem i zmasakrowaniem Stolicy Apostolskiej przez protestanckich landsknechtów i cesarskie wojska, Albrecht Hohenzollern stawia nowe żądania wobec Zygmunta Starego. Domaga się głosu w wyborze polskiego króla1. Kilka lat potem żąda, by król anulował możliwość odwoływania się od wyroków książęcych w sądzie królewskim. Jako pierwsze Peyton wymienia żądanie, by król zrzekł się swego prawa do bezpiecznego przejazdu przez terytorium księcia Prus. (Na marginesie zauważmy: Albrecht rząda zbrojnych od Zygmunta i jednocześnie chce odmówić mu przejazdu przez Prusy. Brak zabezpieczenia przejazdu dla króla oznacza zakaz przejazdu. Oczywiście ma to wiele wspólnego ze ściągnięciem polskiej jazdy do Prus. Te dwie sprawy są ze sobą powiązane, ale trzebaby długo to wyjaśniać.)

Co ciekawe, Peyton nie podaje daty tego żądania. Odpowiedź króla jest zasugerowana w tytule tego ustępu: KRÓL ODRZUCA DWA PIERWSZE ŻĄDANIA JAKO ZAGRAŻAJĄCE JEGO WŁADZY. Ale brak tu konkretnego tekstu odpowiedzi. W tłumaczeniu na współczesną polszczyznę zapis ten w Relacji brzmi następująco: „król zrzeknie się swego prawa do zapewnienia bezpiecznego przejazdu przez terytorium Księcia”2. (Tekst oryginalny brzmi: „the kinge would relinquish hys righte of graunting safe conducts thorough the Dukes terretory”.) Chodzi tu o zapewnienie bezpiecznego przejazdu królowi przez księcia. Trzeba tu zaznaczyć, że żądanie nie jest omawiane w dostępnej mi polskiej historiografii. Nie omawia go Tadeusz Sierzputowski w swoim eseju Kartki z dziejów stosunków Polsko-Pruskich w XVI stuleciu, wydanym w roku 1902, omawiającym szeroko zakrojone propagandowe oddziaływania księcia Albrechta na polską arystokrację, duchowieństwo i szlachtę, krzewiące idee protestanckie. Nie porusza tego problemu Adam Vetulani w swoim klasycznym już opracowaniu Lenno pruskie: Od traktatu krakowskiego do śmierci księcia Albrechta 1525-1568. Studium historyczno-prawne z 1930 roku, ani Wiktor Szymaniak w opracowaniu Rola dworu polskiego w polityce zagranicznej Prus Książęcych z 1993 roku, ani Janusz Małłek w książce Prusy Książęce a Prusy Królewskie w latach 1525-1548 z roku 20163. Kwestia ta wymaga osobnego studium. Być może jest to nadinterpretacja ze strony Peytona lub nawet Heidensteina.

Peyton przytacza odpowiedzi tylko na dwa pozostałe żądania. Książęce dezyderaty i królewskie odpowiedzi na nie są przedstawione tak, jakby były zawarte w dwóch listach, w prostej formule kategorycznego wniosku i kategorycznej odpowiedzi. Nie jest to jednak realny obraz owych negocjacji. W rzeczywistości spór o udział Albrechta w elekcji jest długotrwałym i żmudnym procesem rozciągającym się od roku 1526 aż do 15554, gdy na tronie polskim zasiada już Zygmunt August. Zabiegi zmierzające do ograniczenia zwierzchnictwa polskich władców nad sądami pruskimi trwają od 1532 roku do 1568. Mimo iż polska elita władzy jest spenetrowana przez urzędników polskich i litewskich współpracujących z ambasadorem pruskim Mikołajem Nipszycem5; mimo iż Albrechtowi sprzyja kanclerz koronny Krzysztof Szydłowiecki, podkanclerzy koronny Piotr Tomicki, biskup chełmiński Jan Dantyszek, wojewoda poznański Łukasz Górka i cała plejada polskiej arystokracji; mimo zaplecza, jakim jest Uniwersytet Królewiecki wspomagający intensywną protestancką akcję propagandową w Rzeczypospolitej – jego starania o korzystną dla siebie interpretację traktatu krakowskiego i o wzmocnienie swoich wpływu na polskim dworze nie przynoszą pożądanych rezultatów.

Niech mi wolno będzie przypomnieć tutaj inne wcześniejsze niepowodzenia, które skłaniają Albrechta do tych prób zbliżenia się do centrum władzy w Polsce. Jest to nieudana wojna z Rzecząpospolitą, którą prowadzi w latach 1519-1521 jako wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego po to, by anulować postanowienia traktatu toruńskiego z 1466 roku i przywrócić dawną potęgę Państwa Zakonnego. Fiasko tego przedsięwzięcia zmusza go do serii nieudanych zabiegów pseudo-dyplomatycznych mających pozyskać poparcie Księstwa Moskiewskiego, Anglii, Szkocji i Francji dla pruskiej wyprawy przeciw Polsce6. Kontakty z Marcinem Lutrem, przyjęcie luteranizmu, sekularyzacja, czyli rozwiązanie pruskiej gałęzi Zakonu i stworzenie pierwszego państwa protestanckiego ściągają na niego pozew przed sądem cesarskim ze strony brandenburskiej gałęzi Krzyżaków, nowego wielkiego mistrza Waltera von Cronberg i katolickiej szlachty Cesarstwa. Hołd lenny, który składa przed Zygmuntem Starym w 1525 roku, jest w zasadzie krokiem uprzedzającym nadciągającą burzę, zabezpiecza jego pozycję, poprzedza wyrok skazujący go na wygnanie z granic Cesarstwa. Równolegle von Cronberg otrzymuje od Cesarza Karola V jako swoje lenno Prusy Książęce7. Ekspedycja karna mająca być skutkiem cesarskiego wyroku nie dochodzi do skutku z powodu wojen chłopskich. Jednak w 1530 roku nowy mistrz krzyżacki ponownie szykuje interwencję zbrojną w sojuszu z Księciem Brunszwiku8. Albrechta ratuje gra dyplomatyczna, chwilowa rezygnacja ze swoich żądań wobec swego możnego wuja i protektora Zygmunta Starego – który, mimo wybujałych ambicji swego siostrzeńca, woli nie dopuścić do zajęcia Prus Książęcych przez posłusznych lenników Karola V – i nasilający się w Cesarstwie konflikt z protestanckim książętami. Równolegle Albrecht umacnia protestantyzm w Prusach, rozszerza go na obszarach Litwy i Korony, i angażuje się w związek z Torgau, w ligę książąt protestanckich spiskujących przeciw Karolowi V, która w 1531 roku przeradza się związek szmalkaldzki. W latach 1546-1547 książęta tworzący ów związek wypowiadają nieudaną wojnę Cesarstwu. Zarówno traktat krakowski, hołd lenny wobec polskiego władcy, jak i późniejsze starania o autonomię swego Księstwa i o bezpośredni wpływ na elekcję polskich królów są budowaniem ze strony Albrechta zabezpieczenia przeciw Cesarstwu, Zakonowi, książętom Rzeszy i szlachcie podtrzymującym dawne układy oparte na politycznej sile Kościoła. Opór, jaki Zygmunt Stary i Zygmunt August wraz z ich administracją stawiają naciskom ze strony księcia Prus musi być zatem bezpośrednio związany z obecnością w Polsce bankierów niemieckich (Bonerów) związanych z bankiem Jakuba Fuggera, sponsora Cesarza Karola V Habsburga.

Jako nowa siła nadciągająca ze strony Cesarstwa, udrapowana w szaty radykalnej religijności, protestantyzm jest prądem, z którym Jan Saryusz, pierwotnie kalwinista, jest oswojony od najmłodszych lat. Wszak dojrzewa w cieniu agresywnej polityki księcia Albrechta, wielkiego mistrza krzyżackiego przed rozwiązaniem zakonu teutońskiego. Protestantyzm nie może być pojmowany przez Wielkiego Kanclerza, podchodzącego instrumentalnie do wyznania wiary, inaczej jak tylko jako nowa siła polityczna. W zasadzie jest to dla niego coś oczywistego i naturalnego. Choć zabiegi księcia pruskiego o dostęp do elekcji i ograniczenie władzy polskiego monarchy nad pruskimi sądami nie przynoszą zamierzonych celów, to jednak równoległa akcja propagandowa i dyplomatyczna zwiększa liczbę polskich i litewskich zwolenników protestantyzmu i Hohenzollerna, liczących na korzyści z włączenia się w nowe układy polityczne. To sprawia, że mimo powiązań z bankierami niemieckimi Jagiellonowie nie są w stanie i nie chcą podjąć radykalnych kroków wobec Prus Książęcych. Z drugiej strony słaba pozycja króla, w porównaniu do pozycji władców Francji czy Anglii, pozycja wyznaczona przez formułę pryncypatu, sprawia, iż polski monarcha nie jest niewzruszoną ostoją jedności państwa. Wobec autonomii rodów magnackich dążenie do tworzenia lokalnych włodarstw (Firlejów, Leszczyńskich, Zborowskich, Radziwiłłów, Sapiehów, Paców, Ostrogskich, Górków, Zamoyskich) jest rzeczą nieuniknioną. One bowiem mają być bezpiecznym punktem wyjścia w grze starych i nowych sił politycznych, która ogarnia już Koronę, Litwę i Ruś.

Tzw. „wojny religijne” szczęśliwie omijają Rzeczpospolitą, lecz nie omijają jej konflikty sprzecznych interesów politycznych i ekonomicznych. Są zwiastowane przez kampanię Albrechta. Jej dość czytelna, agresywna intencja manipulowania Rzecząpospolitą, czytelna dla Zamoyskiego, uważnego redaktora prawnych dokumentów kancelarii królewskiej, łącznie ze wzrostem zainteresowania protestantyzmem ze strony polskiej arystokracji, a także wraz z dramatycznymi, religijnymi podziałami pośród magnackiej elity i średniej szlachty, zyskuje w oczach tak doświadczonych graczy politycznych jak Wielki Kanclerz Koronny dalekosiężny, polityczny sens. Zapowiada ostrą grę o bogactwa Korony i Litwy. Agresywna obecność protestantów komunikuje moc innych, nowych, wrogich Rzeczypospolitej zależności klanów magnackich i szlacheckich, wyraża przyciągającą siłę innych obietnic, innych korzyści zdobywanych poza tradycyjną społecznością chrześcijańską zjednoczoną w Kościele.

Zapowiada je również postawa samego kanclerza, który otwierając swoje archiwum przed wysłannikiem wrogiego mocarstwa, zdradza swoje wątpliwości co do przyszłości Rzeczypospolitej. Sprzeczne interesy dawnych jego promotorów i sojuszników, sprzeczne z jego własnymi, konflikty w ramach frakcji protestanckiej, korupcja elity poprzez jahrgeld, rozbicie magnaterii i szlachty między odmiennymi interesami obcych mocarstw, wszystko to przemawia do politycznej wyobraźni Zamoyskiego. Mówi mu o niemożności zaistnienia jednego przywódcy. Przecież nawet on nie zdołał zgromadzić pod swoją buławą większości szlachty. Logiczne jest zatem zadbanie o interes własnego włodarstwa, np. poprzez włączenie się w angielsko-wenecki handel z Bliskim Wschodem. Postawa ta wyziera z kart Relacji. Jest jednocześnie czymś, co uniemożliwia pełną współpracę między tronem angielskim a Kanclerzem Koronnym."

1. John Peyton, Relacja …, F. 8 v.

2. Ibid.

3. Być może są inne mniej znane opracowania, które odnoszą się do tego problemu. Na razie jednak do nich nie dotarłem.

4. Adam Vetulani, Lenno pruskie: Od traktatu krakowskiego do śmierci księcia Albrechta 1525-1568. Studium historyczno-prawne, Polska Akademia Umiejętności, Kraków, 1930, str. 123-199.

5. Wiktor Szymaniak, Rola dworu polskiego w polityce zagranicznej Prus Książęcych, Wydawnictwo WSP w Bydgoszczy, Bydgoszcz, 1993, str. 122-124.

6. Bronisław Dembiński, Ostatni Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego i pierwszy Książę Prus, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 1525, str. 19-22.

7. Harry Grant Plum, The Teutonic Order and Its Secularization. A Study in Protestant Revolt, Iowa Uniwersity, Iowa, 1906, str. 85.

8. Adam Vetulani, Lenno pruskie ..., str. 157.

---

tagi: albrecht hohenzollern  hołd pruski  zygmunt stary  jan zamoyski  powstania chłopskie  kacper  traktat krakowski  jurysprudencja kreatywna 

	Magazynier
	25 maja 2024 11:14

37     1115    8 zaloguj sie by polubić