Przesadziłem rzecz jasna. Ani Hamlet, ani książę. Więc kto? Zgadniecie państwo bez trudu. Zresztą nie o zgadywankę tu chodzi. 

https://encrypted-tbn0.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcTAna_tmcZ6O_O3IvaME08cgdlK93SLQMfFjA&usqp=CAU

 

Owinięty ciemnym płaszczem, w czarnym berecie, z kamiennym obliczem, na murach zamojskiej twierdzy stał samotny cudzoziemiec. Wpatrywał się w horyzont ponurym spojrzeniem. Ciężkie, deszczowe chmury przesuwały się jak fale wzburzonego morza nad basztami. Przygnał je chłodny, północny wiatr. Koił ból głowy. Po sierpniowych upałach jakby ślad zniknął, jakby nigdy nie było letniego żaru, który lał się z nieba, gdy w towarzystwie Williama Bruce'a, jurysty i łacinnika, zwiedzał okolicę ogromnego zamku i miasta rozciągniętego pod jego murami. Były to jednak rzadkie przygody. W samym środku upalnego lata, gdy zakończył pierwsze notatki, musiał zająć się porządkowaniem ich. I tylko wyborne weneckie wino o wyśmienitym bukiecie, jaki w jego rodzimej Anglii mogło tylko się przyśnić, trzymało go przy życiu. Poza tym była tylko ciężka praca kaligrafa, archiwisty, jurysty i donosiciela.

Myślał teraz o wąskiej, stromej ścieżce posłańca królewskiego do specjalnych poruczeń, słowem szpiega i skryby w jednej osobie. Przez cały dzień natrętnie powracały w jego pamięci postacie młodych, tubylczych szlachciców, których spotkał w magnackich orszakach, w Krakowie, Warszawie, Sandomierzu i Zamościu, z którymi miał okazję zamienić kilka słów, zawadiackich, dumnych, buńczucznych, o wybujałych temperamentach, a mimo to oswojonych z łaciną, lecz pozostających w cieniu, w głębokim cieniu rzucanym przez ich panów. Tak jak on, młodzież z polskich szlacheckich, lecz ubogich rodzin, mogła tylko przyglądać się bogactwu i władzy swoich pryncypałów i czuwać, gotowa na każde ich skinienie, rozpierana ambicją, prężąca piersi w magnackich orszakach, w czasie zjazdów czekająca na okazję by popisać się kwiecistą mową, brawurą w siodle lub sztuką szermierczą w pojedynku, w czasie biesiad mocną głową i pieśnią, tak jak on terminująca w cieniu możnych. Sekretarz wielkiego kanclerza koronnego Jana Zamoyskiego, Reinhold Heindenstein opisał im ich los. Zaś on go streścił pod jednym nagłówkiem: „THE POORE NOBILITY” – „BIEDNA SZLACHTA”:

Of the poore Nobility having Nee rem nee larem, there is an huge multitude, Which common poverty commes by theise meanes. Fyrst, for that the land possessed by the Nobility is certayne, viz. 140000 villages or Mannours, but that State is dayly wonderfully increased. Secondly, for that Patrimonies oft subdevided comme at last to nothing. Thirdly, the common pro· digality of the gentlemen which consume theire inheritance. Fowrthly and lastly, For that they may not helpe themselves by trade, or any plebeian gayne, that being by statute the losse of theire gentrye. For the releiving of themselves the Nobility hath taken good order by drawing the advauncementes and proffitts allmost of the whole lande to themselves. For they enioye not onely theire owne without charge, or burden, but reape allso allmost all the fruites of the kinges landes, customes, tolles, and tributes, besydes the fattest of the spirituall lyvinges, and all charges of honoure and benefitt. But thys little helpes the poorer, whoe by poverty are exluded from secular, and by it kept backe from the spirituall, as not able to followe the chargeable course of study for want of mainetenance, nor though well studied able to make theire sufficiency knowne, especially to the kinge, whoe should preferr them. So that bothe spirituall and secular prefermentes allmost onely serve for the mainteyning of greate howses in theire greatnes, they having the hability of following the course of ambition, and the advauntage of favoure with the Prince, whoe bestoweth all charges uppon those which can best pleasure hym, by suche meanes obliging to hymselfe the mightie famelies. So that theise weakeleinges can hardly tugge out having but twooe meanes. The first is study which rooRE fewe can follow, and of those seldome any to perfection … The second and ordinary meanes that poore gentlemen are compelled to use, is service, which serves them onely to lyve, and not to rise, excepting some fewe which gett speciall favoure with theire lordes, and are placed by them in the Leivetennancy of a Castle, or somme bayleywicke, or peradventure are rewarded by them with some peice of lande. Thys course is held for no disparagement, the rather because they are not putt to servile drudgery, but onely defend theire maisters and wayte on them, though they doe it most submissely, and deiecte themselves by too base adulation.

Biednej Szlachty, nie mającej nee rem nee larem1, jest wielki tłum, którego wspólna bieda przychodzi tymi sposobami. Po pierwsze, ziemia w posiadaniu Szlachty jest określona, to znaczy 140000 wsi lub dworów, oprócz tego, że Państwo codziennie jest cudownie powiększane. Po drugie, Ojcowizny często dzielone w końcu dochodzą do likwidacji. Po trzecie, powszechna rozrzutność szlachciców pożera ich dziedzictwa. Po czwarte i ostatnie, ponieważ nie mogą się wspomóc handlem2 lub jakąkolwiek korzyścią plebejską, bo według Statutu oznacza to utratę szlachectwa. By ulżyć sobie Szlachta uchwaliła, iż weźmie promocje i profity z całej ziemi dla siebie. Ponieważ cieszą się nie tylko własną bez żadnych opłat lub obciążeń, ale również żną niemal wszystkie owoce ziem króla, ceł, opłat przewoźnych, danin, oprócz najtłustszych zarobków duchownych i wszelkich zysków z godności i beneficjów. Ale to niewiele pomaga biedniejszym, którzy z powodu ubóstwa są wykluczeni ze świeckich (godności i beneficjów – wtręt tłumacza), a w ten sposób wstrzymywani od duchownych, jako niezdolni do podjęcia kosztownych studiów z braku utrzymania, ani dobrze wyuczeni, nie są zdolni do uczynienia swojej wiedzy znaną, zwłaszcza wobec króla, który powinien ich preferować. Tak więc zarówno duchowe jak i świeckie awanse niemal tylko służą utrzymaniu wielkich domów w ich wielkości, które mają zdolność do realizacji swoich ambicji i korzyści z łaski Księcia, który nadaje wszelkie rangi tym, którzy najlepiej mu podobają się, w ten sposób zobowiązując wobec siebie potężne rodziny. Tak iż ci słabeusze nie mogą się wydźwignąć inaczej jak tylko na dwa sposoby. Pierwszym jest nauka, na którą niewielu może sobie pozwolić, a spośród nich rzadko który w stopniu doskonałym … Drugim zwyczajnym środkiem, który ubodzy szlachcice są zmuszeni stosować, to służba, która daje im możliwość przeżycia, ale nie pięcia się w górę, oprócz nielicznych, którzy znajdują szczególną łaskę u swoich panów i są umieszczani w Straży Zamku lub w baliwacie3, lub w jakiejś potrzebie i są nagradzani przez nich kawałkiem ziemi. Ten sposób nie jest żadną obrazą, ponieważ nie są zmuszeni do niewolniczego znoju, lecz tylko bronią swojego pana i czekają na jego nagrodę, choć czynią to poddańczo i uniżają się przez zbyt nikczemne pochlebstwa.4

On sam nie pochodził z ubogiej szlachty. Był synem wysokiego urzędnika, przed którym drżeli najwięksi nawet wielomoże Albionu. Nie z racji pozycji na dworze, lecz dlatego, że nawet drobne podejrzenie o nielojalność wobec Królowej Dziewicy mogło wydać ich w ręce jego ojca, dowódcy załogi ponurej Tower. Tak, jego ojciec był katem, lecz katem o czystych dłoniach, który nigdy nie splamił się krwią swych więźniów. Dawało mu to nienaruszalną pozycję pośród tudorskich urzędników, i razem zyskiwało mu strach i nienawiść wielu. Jego rodzina nie opływała w dostatki, ale jego najstarszy syn miał najlepsze wykształcenie jakie w Anglii można sobie wymarzyć. Łacina, greka, prawo, historia. Dlaczego zatem teraz jego własny los, los tajnego posła do Czech i Rzeczypospolitej, zdawał mu się bardziej ciernisty, zacieniony i ponury, niż życie tych na pozór beztroskich młodzieńców z tego dzikiego kraju? W Czechach korzystał z gościny praskiego faktora augsburskiego rodu bankierów, słynnych Fuggerów. On dostarczał mu odpisów dokumentów i aranżował spotkania z zaufanymi urzędnikami cesarskimi. Jego sekretarz zaś dostarczał młodemu, angielskiemu posłańcowi rozrywek godnych jego wieku. Był to świat, który niewiele różnił się od londyńskiego. Brakowało tylko sztuk mistrza William ze Stratfordu. Tu w Polsce, skryty w półmroku biblioteki Wielkiego Kanclerza, pochylony nad pergaminami i mapami, z korną, pełną napięcia uwagą łowić musiał każde słowo wychodzące z ust najwyższego dostojnika Rzeczypospolitej, Jana Zamoyskiego, wielkiego przyjaciela Anglików i protestantów, i jego sekretarza, dziwnie wieloslownego jak na Niemca.

Wiedział, iż na końcu tej drogi jest chwila, gdy nad jego raportem pochyli się, kiwając głową, jego protektor i sponsor, prawa ręka królowej i zarządca ogromnej sieci angielskich szpiegów, posłów i kupców, Sir Robert Cecil, a potem jego relacja o królestwie Polski rozjaśni oblicze samej Elżbiety, władczej córki wielkiego Henryka Tudora. Był pewien swego. A jednak, coś przyćmiło chwałę tego dnia, ku któremu zmierzał. Zdawała się czymś wyblakłym, nieciekawym. Ten pochmurny nieboskłon zwiastujący deszcz i nieustępliwy ból głowy nie mógł być jedyną przyczyną ciężaru, który zaległ mu na sercu.

Dlaczego zdawało mu się, że los strojnych, młodych mężczyzn gnących się w pokłonach przed wielmożą, zamiatających czapkami kurz z podłogi, gdy ten obdarowywał ich sakiewkami pełnymi srebrnych monet, był lepszy od jego własnego? Czy bardziej od niego byli szczęśliwi ci, stojący z dłonią wspartą o głowicę pałasza, gotowi na każde skinienie swego pana, kątem oka śledzący każdy jego gest. Uważni i napięci, gdy w czasie zjazdu sejmowego stawał oko w oko ze swoim rywalem, by rozstrzygać od dawna zapiekły spór? Z przepychem, rozrzutnością, gustem i fantazją polskich karmazynów, nie mogła równać się ani angielska arystokracja, ciągle kornie zgięta w pokłonie przed swą władczynią, wszechmocną Elżbietą Tudorówną, arystokracja która nieustannie zważać musiała  na każde słowo, każdy gest, by nie wypaść z jej łaski i nie stracić przychylności jej ministrów, ani francuska, zdolna li tylko do nudnych dysput o cenach zboża i wina, ani niemiecka, sztywna, nadęta i skąpa, licząca każdy grosz. Tylko Hiszpanie i Włosi, tylko kupcy weneccy mogli się z nimi równać, z którymi poufne rozmowy w Londynie, przed jego wyjazdem na misję, zaaranżował sir Robert Cecil. Wenecjanie, których spotkał w Anglii, nosili się jednak całkiem inaczej niż ci, których spotkał w Krakowie. Tam byli cisi i niezauważalni, tu pysznili się iście pańskimi manierami.

Tego dnia cały niemal czas poświęcił na ponowną lekturę pruskiego prawa ziemskiego przyniesionego mu przez kanclerskiego sekretarza, przez niego sporządzonego5. Od tego dokumentu rozpoczął swoją pracę skryby, kiedy to w kwietniu po krótkim pobycie w Warszawie w ostatnich dniach sejmu przybył do grodu Jana Zamoyskiego. Teraz, by nie uronić niczego, co było ważne, chciał porównać z oryginalnym dokumentem jeszcze raz to, co zapisał w notatniku. Porównanie wypadło pomyślnie. Poza tym dalej przepisywał notatki. Był bowiem ledwie na początku korekty. Tylko przy obiedzie miał kilka chwil oddechu. Zamienił kilka uwag z panem Bruce'm na temat wieści ze Szwecji. Zgodzili się obaj, że niedawne zwycięstwo króla Zygmunta pod Stageborg6, jest jedynie wygraną bitwą i nie zakończy wojny o szwedzki tron. Zygmunt zaś za mało ma popleczników w kraju swoich ojców.

Chłodne powietrze przyniosło ulgę. Ból głowy nieco zelżał. Przeszedł jeszcze niespiesznym krokiem, głęboko wdychając chłodne, wilgotne powietrze, ku północnemu bastionowi. Potem zszedł na dziedziniec. Wrócił do swego pokoju. Usiadł za stołem pokrytym księgami oprawnymi w wołowe skóry, jego własnymi notatnikami i zapisanymi kartami kosztownego papieru, na których redagował swój ostatecznym raportem. Wiedział już, że tu w Zamościu nie zdąży ukończyć swego dzieła. Dlatego pozwolił sobie na chwilę rozmyślań. Winem napełnił do połowy srebrny puchar, zdobiony szmaragdami, prezent od samego Kanclerza podarowany mu na pożegnanie, gdy w połowie sierpnia Zamoyski ruszył do Szwecji, by dołączyć do króla. Zanurzył usta. Pociągnął drobny łyk, tak żeby znowu poczuć ten smak.

Pomyślał, że tak musiał wyglądać król Henryk VI Lancaster, gdy spoglądał z wysokości swego wierzchowca na szyki Yorków pod Saint Albans, tak jak on, gdy spoglądał z zamojskiego muru na pochód deszczowych chmur. Takim sobie go wyobraził czytając sztukę sławnego w Londynie mistrza Williama. Widział ją na deskach „The Rose”, ale chciał dokładnie wczytać się w jej wersety, które tak bezlitośnie smagały starą i niewesołą Anglii, niewesołą, bo ogarniętą anarchią i wybujałymi ambicjami możnowładców. Już na pierwszym spektaklu zapadlo mu w pamięci pytanie Księżnej Małgorzaty: „Is this the government of Britain’s isle, And this the royalty of Albion’s king?” – „Toż się nazywa rządem Wysp Brytańskich? To panowaniem króla Albionu?”. Utkwiła mu w pamięci ta ironia. Choć Małgorzata wypowiedziała je depcząc prawa swoich poddanych, w świetle całej sztuki nabierało innego znaczenie. Równie dobrze mogło wybrzmieć jako oskarżeniem Yorków o próżne ambicje. Jakże pasowała do obrazu Rzeczypospolitej, który roztoczył przed nim Kanclerz Zamoyski i pan Heindentstein. Nie było tu jeszcze otwartej wojny o tron, lecz każda elekcja, każdy wybór króla był czasem konfliktów i anarchii. Z jednej strony, Zamoyski, gdy mówił o niemożności handlu na Dnieprze, ganił barbarzyństwo Moskwicinów, Tatarów i Turków, wstrzymujących go. Z drugiej, dawał do zrozumienia, iż sami Polacy nie są dalecy od barbarii. Dziwnie to brzmiało w ustach dostojnika zwanego ostoją stanu rycerskiego. Innym razem Heindenstein wskazał mu pewien fragment z Germanii Tacyta, który opisywał obyczaje dawnych Germanów. Doskonale pasował do rycerskiego stanu polskiego:

Kto mu przodkuje, dzieli i wyznacza według woli swojej pewne stopnie: skąd rośnie emulacja w jednych aby się rangą co najbliżej do swego przymknęli wodza: w drugich, aby najwięcej i najżwawszych mieli przy boku junaków. Na tym ich zacność, na tym potęga zawisła, widzieć na koło piękne wybrańcy młodzieży grono, skąd by w czasie wojny zaszczyt w pokoju i ozdobę mieć mogli. Liczba takiego towarzystwa pomnaża im i swoich sławę, u pogranicznych szacunek: szukają z niemi obcy przymierzą, wyprawując poselstwa, darząc upominkami: a odgłosem potęgi same się wojny uprzedzają lub kończą. Gdy rzecz przychodzi do bitwy, byłaby wielka zniewaga dla przodkującego ustąpić w męstwie towarzyszom, a tym przeciwnie, cnocie wodza nie wyrównać. Najsromotniejsza atoli i na cale życie obelżywa, zostać przy życiu, gdyby wódz na placu poległ. Zasłaniać go od szwanku, bronić, i wszystkie dzieła osobiste ku chwale jego kierować, mają za najświętszy obowiązek. Wodzowie walczą za zwycięstwo, towarzysze za wodza. Jeśli rzeczpospolita, jaka długim pokoju przeciągiem zaległszy pole, martwi się: młódź wszystka szlachetna, która się tam porodziła, idzie do tych krajów. gdzie się wojna toczy. Prócz tego albowiem, że Germanowie nie lubią próżnować, a łatwiejszy dla nich w zdarzonych trwogach sławy nabytek, trudno utrzymać starszyźnie liczny towarzystwa poczet bez gwałtów i boju. Jaki taki nalega na swojego wodza, aby mu lub dzielnego konia, lub zmaczaną krwią nieprzyjacielska broń darował. Cały żołd, stoły hetmańskie, grube i niewymyślne, ale hojnie zastawione: nagrody i darów trzeba wojna a rabunkiem szukać.7

Nie dociekał powodów tej dwuznaczności w słowach Kanclerza Rzeczypospolitej. Starczyło mu to, że tak jak wielkiej Elżbiecie Tudorównie, Zamoyskiemu na sercu leżał los prawdziwej religii i sprawiedliwej monarchii. Wielki mąż stanu potwierdził tym sposobem to, czego nauczył się na lekcjach historii klasycznej i królestwa Anglii, iż z jednej strony granica między światem cywilizowanym a barbarzyństwem biegnie, gdzieś poprzez ludzkie dusze, zaś z drugiej dla postępu ludzkości trzeba wyznaczyć jej przebieg w świecie fizycznym, choćby i z nagięciem rzeczywistości, by tam zebrać siły światła przeciw siłom ciemnoty. Dlatego nie zawahał się by powtórzyć w swoich notatkach to, co usłyszał od Kanclerza o Litwie: „Kraj ten jest bardzo zalesiony. Hircina Silva (Las Hercyński) przechodzi przez nią do Moskowii, pełen dzikiej zwierzyny wszelkiego rodzaju ...”.8 Wiedział, że nie do końca jest to prawda, ale któż by zdoła wykazać błąd. Hircina Silva oznaczał w czasach Cezara Augusta i Wercyngetoryksa puszczę porastającą pasma górskie, obejmującą środkową Europę, sięgającą aż do Scytii, puszczę która wyznaczał linię frontu nieustającej wojny Imperium Rzymskiego z barbarią. Z Lasu Hercyńskiego wypływał przecież Borystenes, czyli Dniepr. Dlatego Zamoyski mógł pozwolić sobie na rozciągnięcie jego obszaru aż do Litwy. W swoim notatniku zdanie to poprzedził innym: „Swoje pochodzenie Litwini dumnie wywodzą licentia vetustatis9 od Publiusza Libo lub Palaemona, Włocha (jak niektórzy go określają), który wzniósł na granicy Żmudzi Nowy Rzym, tak jak Brytowie opowiadają o swojej Nowej Troi10 w Anglii”. Tym sposobem przygotował czytelnika na skojarzenie starożytnego Lasu Hercyńskiego z nowym, litewskim, jako polem nowej bitwy między arystokracją Nowego Rzymu i Nowej Troi z ludami ciemnymi. Dla jego najważniejszych czytelników, królowej Elżbiety i sir Roberta Cecila było czymś oczywistym przecież, że sojusznicy nowej Anglii, stworzonej przez Henryka VIII, są forpocztą i wywiadowcami nowego imperium, jak je określił zacny mistrz Dee, Brytanica Imperium11, które przedłuża chwałę i potęgę świata starożytnego. Jego relacja o Rzeczypospolitej potwierdzała tylko tę wiedzę. Potwierdzała również to, że w rozmowach, lub raczej w monologach imć Zamoyskiego dało się słyszeć myśl o korzystnym położeniu Litwy, które czyni ją cennym nabytkiem dla świata cywilizowanego, jest bowiem skróconą drogą do handlu morskiego z Lewantem, czyli do korzyści materialnych należnych spadkobiercom cezarejskiego Rzymu. Doznał olśnienia, gdy o tym rozmyślał: jeśli Las Hercyński był frontem walki między legionami rzymskimi a Galami i Germanami, jeśli Litwa jest nowym Lasem Herycńskim, nowymi barbarzyńcami są narody stojące na przeszkodzie nowej cywilizacji.

Gdy pierwszy raz obejrzał Henryka VI, chciał zapamiętać każde zdanie, każde słowo, zdawało się bowiem, iż żadne z nich nie było zbędne, były tak naturalne, tak pełne mocy. I, dziw nad dziwy, jego ojciec stroniący od teatru, sam pierwszy oznajmił, że za kilka dni idą na nową sztukę mistrza Shakespeare'a. Jego dwie pierwsze komedie w ogóle ojca nie obeszły. Tylko raz pozwolił mu obejrzeć je. Zaś tu aż dwa razy swą obecnością zaszczycił „The Rose” z synem, córką i żoną. Pozwolił nawet, by jego syn poszedł z kuzynami trzeci raz. A potem dwa czy trzy razy znów wspólnie poszli do „The Rose” na kolejną część przygód biednego króla Henryka VI. Sam sprowadził z Kornawalii quarty z tekstami pierwszej części i drugiej wydane przez Thomasa Millingtona. Drogie, warte pięćdziesiąt pensów każde. Jego syn nie pytał czemu, czerpał tylko pełnymi garściami, chłonął całą mocą młodzieńczego głodu ów język mistrza Williama, w którym znajdował całą moc i splendor Anglii Tudorów, stolicy prawości i prawdziwej religii. I wtedy znalazł to zdanie z pierwszej części: „What stronger breastplate than a heart untainted! Thrice is he armed that hath his quarrel just, and he but naked, though locked up in steel, Whose conscience with injustice is corrupted” – „Trzykroć pancerny, z kim jest sprawiedliwość, a nago walczy, choć stalą odziany, kogo sumienie dręczy niespokojne”.

Wielokrotnie medytował nad tym zdaniem i nie mógł dociec, skąd brała się jego siła. W końcu zrozumiał. Był nią koncept12, po angielsku zwany conceit, po włosku concetto, który jednym sztychem przebijał dwie płaszczyzny. Sztychem było tu sprawiedliwe serce, które bezbronnego odziewało w trzykrotną zbroję, zaś z nieprawego niewidzialnie zdzierało pancerz. Tu była dusza Anglii pod berłem wielkiej Elżbiety I – mądrość, ostrze konceptu i cnota. Prawda, że królowa twardą ręką prowadziła ją przez dzieje, lecz czyż można było inaczej? Czyż można było pozwolić na pobłażliwość wobec zdradzieckich papistów? Czyż publiczne egzekucje papistów, publiczne wieszanie z odjęciem części wstydliwych i wnętrzności, nie było właściwą karą za upór wobec tak światłej religii?

W zasadzie według chronologii pierwsza część historii dobrego króla Henryka była drugim etapem jego żywota. Kolejna zaś przedstawiała trzeci. Pierwsza część jego losów została wystawiona cztery lata przed jego wyjazdem. Widział ją tylko raz. Nie miał już wtedy wiele czasu na rozrywkę. Doskonalenie łaciny, języka niemieckiego, historii klasycznej, współczesnej, prawo rzymskie, saksońskie, niemieckie, długie rozmowy z urzędnikami Merchant Adventurers, Eastland Merchants i Muscovy Company, z kupcami weneckimi o subtelnościach merkantylizmu, handlu kontynentalnego i wschodniego. Szermierka, nauka tańca, dworskich manier i zalotów. I w końcu rozmowa z wielkim Cecilem, choć niepozornej, chorowitej postury, to jednak wielomożem tak potężnym w Anglii jak sam Zamoyski w Rzeczypospolitej. Rozmowa swobodna ze strony sir Roberta, lecz pełna napięcia z jego strony, była to bowiem ostateczna kwalifikacja do zagranicznej wyprawy. Miała trwać półtorej roku. Niespodziewanie przedłużyła się o jeden rok.

Teraz zbliżał się jego wyjazd z Zamościa, z powrotem przez Kraków do Pragi, do Bremy i statkiem do Londynu. Prócz dwu sakw podróżnych, kilku ubrań, misericordii i rapiera, jego całym majątkiem było kilkanaście notatników zapisanych drobnym acz czytelnym pismem, skrywających najważniejsze sprawy i sekrety królestwa Czech i Polski. I gruby plik dwustu kart świetnego, polskiego papieru podarowanych mu przez Kanclerza Zamoyskiego, z których zapełnił swoją relacją dopiero kilka.

Spoglądał na drogę, którą przemierzył i zaczął sam sobie dziwić się. Skąd w nim nagle to skomlenie? Skąd ten smutek? Przecież niczego nie mógł żałować. Był poddanym i wyznawcą najdoskonalszej monarchii w świecie chrześcijańskim. W kraju czekała go chwała. Po chwili przyszła mu do głowy niejasna myśl. Czy mogło to mieć coś wspólnego z polską szlachtą, której obraz ciągle powracał tego dnia w jego myślach, ciemną, nieuczoną, dziką, zaślepiona zabobonem papizmu? A jednak miała coś, czego brakło angielskiej. Wszak sam usłyszał z ust Wielkiego Kanclerza, jak rzekł w czystej łacinie: „Maiestatis Respublicae in nobilitas, senatus et rex est” – „Majestat Rzeczypospolitej jest w szlachcie, senacie i królu”. Tak powiedział Zamoyski: „w szlachcie, senacie i królu”. Nie zaś: „w królu, senacie i szlachcie”. Zapisał to w swoim sztambuchu, choć angielski umysł wzdrygał się przed takim porządkiem. Domagał się wyjaśnienia, zaś ono zawierało się w pojęciu pryncypatu i w obecności Wenecjan na ziemi Polskiej. Należało to dopisać. Zaczął szukać tego notatnika.

Teraz zrozumiał, skąd wzięła się ta gorycz i ten ból głowy. Gdzieś w głębi swojej duszy zmagał się z Polakami, z nowymi barbarzyńcami, groźniejszymi nad barbarię Moskowii i krain pogańskich, bo konkurującymi o jego sumienie. Jakim prawem?! Na mocy czego? Na mocy własnej, dzikiej impertynencji i dumy, nieposkromionej, szlacheckiej dumy, pretensję do której żywiła nawet ta biedota bez herbu i ziemi, żebrząca o magnacką jałmużnę, o nędzną służbę? Wystarczyło, iż na rapciach zwisała u ich boku pochwa a w niej krzywy pałasz. Krzywy, niezdolny do śmiercionośnego sztychu, a przecież dziwnie górujący nad zachodnimi rapierami. Widział przecież ze dwa bezkrwawe pojedynki między Niemcami a Polakami. Doskonałe niemieckie klingi, długie i złowrogie, nie miały szans wobec ich pogańskiego, dzikiego fechtunku. Trzeba było nie lada mistrza by dotrzymać kroku owemu tańcowi, ich wypadom i odskokom, krokom w boku, cięciom z obrotu. Tylko mistrz potrafił przebić się przez te młyńce, wyprowadzane ze starożytnej la poste di falcone, znad głowy, te cięcia z dolnej kwarty, obronne i razem napastliwie. Dziś nikt tak oręża nie dzierżył. Tylko nieliczni władający niepraktycznym mieczem dwuręcznym, tylko Persowie i ... Polacy. Nikomu nie przemknęłoby przez umysł by la poste di falcone uczynić pozycją wyjściową.

Duma zaś tych, którzy prócz pałasza, mieli choć jedną wioskę, choć kilka łanów, była wręcz niebotyczna. Było to nie do pomyślenia, ale każdy z nich wierzył, iż mógłby stanąć w elekcyjne szranki z najmożniejszymi, nawet z cesarskimi synami. A co dopiero potentaci, landed gentry z kilkunastoma i więcej wioskami, z ziemią miejską, władający podmiejskimi jurydykami, sponsorujący niemieckich i żydowskich rzemieślników. Bogacze, którzy miast wydawać swoje złoto na wino i dziewki, płacili słone pieniądze kowalom, płatnerzom i rusznikarzom, za broń, zbroję i rynsztunek, wydawali je na najlepszy obrok dla swoich potężnych rumaków. Rycerze w lśniących zbrojach, lamparcich skórach, ze skrzydłami na modłę wschodnią przytroczonymi do siodeł lub wprost osadzonymi na stelażu na plecach. Walczący kopiami jak wojownicy z dawnych czasów, długimi kopiami, które fundował sam król. Wiele o nich słyszał. Wiele by dał by mógł zobaczyć ich w boju. Widział ich tylko w orszaku króla ruszającego ze swej stolicy na szwedzką wyprawę, potężną rotę liczącą ze dwustu husarzy.

Znalazł to zdanie. Dla uszu angielskich wymagało większej oględności. Dopisał u dołu strony:

The forme of Administration of Polonia (to speake properly is Aristocraticall, whereof one is heade, which the Romans called Principatum, because of that heade, whome they tearmed Principem. Suche at thys tyme is the State of Venice. That it is no monarchy, it is too manifest, seeing that no parte of the soveraintie is in the prince alone, but eyther in hym and the Senate joyntly, or in the united states of the Parliament, the Maiesty being the forme of every common wealth, which gyves denomination according to that parte to which it belongeth. Notwithstanding, some will not have it an Aristocracy, seeing the Senate can doe nothing without the kinges consent, nor in matters of absolute Maiesty, without consent of the Parliament, swayde by the Authority of the Nobilitie, which sendes thither theire Nuncios whereby some would inferr that it is a Democracy, seeing the Summum Imperium is cheifiy in the Nobility, which maketh an huge multitude, those not being excluded, whoe for theire poverty are but serving men.

Forma Rządu w Polsce (mówiąc poprawnie) jest Arystokratyczna, gdzie jeden jest głową, co Rzymianie nazywali Principatum13, z powodu owej głowy, której nadali miano Princeps. Takim jest obecnie Państwo Wenecji. Że nie jest to monarchia, jest aż nadto widoczne, ale albo w nim (princepsie) i w Senacie łącznie, albo w połączonych stanach Parlamentu jego Majestat jest formą całej wspólnej polityki14, która nadaje nazwę tej części, która do niego należy. Pomimo to, niektórzy nie nazwą tego Arystokracją widząc, iż Senat nie może uczynić nic bez zgody króla ani w sprawach absolutnego Majestatu, bez zgody Parlamentu we władaniu Szlachty, która wysyła tam swoich Nuncii15, z czego niektórzy wnioskowaliby, że jest to Demokracja widząc, iż Summum Imperium16 jest głównie w Szlachcie, która stanowi wielką liczbę, przy czym ci, którzy dla ubóstwa są jedynie służącymi, nie są (z niej) wykluczeni.17

Pomyślał, że choć przyjaciel Anglików, imć Zamoyski nie całkiem rozumie, jak ważna dla wyznawców wolnej religii angielskiej jest królowa Gloriana. Ona ma pierwszeństwo przed wszystkim. Majestat królestwa Anglii jest cały w jej osobie. Zaś w cnotach i męstwie jej sług jest jedynie jego odblask. Tak, to jeszcze nie koniec rozmyślań nad Rzeczypospolitą. Nie koniec jego szkiców. Zamoczył sztych pióra w granatowej mazi. Zapisał nagłówek: „SERVICE NECESSARY IN POLONIA” – „SŁUŻBA KONIECZNA W POLSCE”. I dalej:

It is most necessary for that state that suche kinde of service should be held in reputation (howsoever indeed it is base) seing that libertie in the most abiect condition is in true iudgement more honorable then any private service. But for that by the nature of the people and statutes, favouring of military disposition, all Civill courses by trade staynes Nobility, the common wealthe could not stande but by thys service.

Jest wielce koniecznym dla tego państwa, by taki rodzaj służby był utrzymany w estymie (choć rzeczywiście jest on podły) z tego powodu, iż wolność w najbardziej nikczemnej kondycji osądzona w prawdzie jest bardziej czcigodna niż w prywatnej służbie. Ale w tym przypadku z powodu natury ludzi i statutów, faworyzujących wojenną dyspozycję, wszystkie Pokojowe sposoby, z powodu negocjacji, plamią Szlachtę, dlatego republika nie mogłaby ostać się bez prywatnej służby. Gdyż jej brak sprawiłby, że tłumy ubogich szlachciców szukałyby ruiny Państwa, w którym są oni tylko żebrakami, i ustanowienia nowego, które przyniosłoby im lepszą kondycję, gdyż nie byłoby tam więcej naglących powodów do rebelii, tumultów, secesji etc. niż multitudinis inopia, et nimiae paucorum opes, zwłaszcza jeśli wielu jest zainteresowanych suwerennością, jak to ma miejsce w Polsce, gdzie głos każdego ubogiego szlachcica waży we wszystkich Konwentach i elekcjach tyle co największego księcia, i tylko nie są oni zdolni do godności i magistratów.18

Spojrzał jeszcze raz na nowy akapit, zatrzymał się przy tym zdaniu: „seing that libertie in the most abiect condition is in true iudgement more honorable then any private service” – „z tego powodu, iż wolność w najbardziej nikczemnej kondycji osądzona w prawdzie jest bardziej czcigodna niż w prywatnej służbie”. No cóż, mistrz William ze Stratfordu nie przeczyta go. A przecież zawarte w nim było ostrze konceptu podobnego temu, który odkrył w pamiętnej sentencji z Henryka VI. Tam klingą konceptu było prawe sumienie, tu był nią osąd prawdy, który docierał do wolnej woli ukrytej w dobrowolnej służbie, oddanej całą duszą suwerenowi. W służbie takiej jak jego. Po trudach nauki politycznego i rycerskiego rzemiosła, poniósł ciężar jeszcze większych trudów, długą podróż przez Paryż, Wittenbergę, Wiedeń, do habsburskiej Pragi, wazowskiego Krakowa i do Zamościa, gdzie na murach ponurej twierdzy, ostoi prawdziwej religii wolności pośród ciemnoty, w pochmurny dzień, pokonał upiora pogańskiego papizmu, zadał mu śmiertelny cios prostym, angielskim konceptem, ostrym piórem umaczanym w mętnym polskim inkauście, wynosząc ponad barbarzyńską wolność dzikiej szlachty, omamionej jezuicką sofistyką, wolny wybór służby dla chwalebnej królowej Elżbiety.

Teraz przypomniał sobie, że w kręgach dworskich, o które się otarł, mówiono bez cienia wstydu, jakby było to rzeczą najzwyklejszą pod słońcem, iż mistrz William nie jest jedynym autorem swoich sztuk, że pomagają mu inni, Nashe, Bacon, Marlow. Zaś Jej Majestat przyjaznym okiem spogląda na tę kolaborację. Nadto w jego obecności sir Robert i ojciec rozmawiali na temat papistycznego pochodzenia Shakspeare'a, że jakoby pochodził z rodziny katolików. I jeszcze, że jest przyjacielem hrabiego Wriothesleya o długich włosach, które przyozdabiał złotymi spinkami i zraszał drogimi pachnidłami, o pięknym warkoczy, który spuszczał sobie na pierś, zawsze odzianego w szykowne atłasy. W kręgach dworskich mówiło się, iż jest sodomitą.

Bieg jego myśli wstrzymał się nagle. Pierwsze przestępstwo gorsze od drugiego. Tu w Polsce, nawet pośród tej nieokrzesanej szlachty, takie rzeczy były nie do pomyślenia, tym bardziej na oświeconym dworze prawdziwego władcy Rzeczypospolitej, szlachetnego jak sam król Henryk VI i znacznie bardziej od niego uczonego, imć Jana Zamoyskiego. Nadto kara za oba niewyobrażalnie okrutna. Nie, to przekraczało granice jego duszy. Opuścił pióro do inkaustu. Jego obie dłonie spoczęły na oparciu fotela. Odchylił się opierając na nim i zamyślił się znowu. Jak to możliwe, pytał samego siebie, żeby papista był sodomitą i jeszcze pozostawał w łasce chwalebnej Elżbiety?

Nazywał się John Peyton.

1

 

. Łac. ani rzeczy ani domu.

2. Pierwszy ten zakaz został uchwalony na sejmie radomskim za panowania Aleksandra Jagiellończyka w 1505 r. w ramach słynnej konstytucji nihil novi, która, oprócz zarządzenia, że król i jego następcy nie ustanowią nic nowego bez wspólnej zgody senatu i posłów ziemskich, wprowadzała zakaz trudnienia się przez szlachtę handlem i rzemiosłem pod groźbą utraty szlachectwa. (Volumina Legum, tom I, str. 138, art. 303). W 1633 r., ponad 30 lat od ukończenia przez Peytona Relacji o państwie Polski, sejm koronacyjny, inaugurujący panowanie Władysława IV, rozszerzył ten zakaz o prowadzeniu miejskiego wyszynku i sprawowanie urzędów miejskich: „A jeśliby który Szlachcic osiadszy w Mieście, handlami się bawił, y szynkami Mieyskiemi, y Magistratus Mieyskie odprawował; ten ma tracić prærogativam Nobilitatis: y kiedyby sam, albo potomstwo podczas takowych zabaw iego spłodzone, z Miasta w tym wyszedszy Iura Nobilitatis sobie chciał przywłaszczać, y Ziemskich Dobr nabywać: taki każdy za Szlachcica miany bydź nie ma, y Dobra iego Terrestria, Iure Caduco każdy Szlachcic uprosić sobie po nim może.” (Volumina Legum, tom IV, str. 382, art. 45)

3. Baliwat – terytorium zależne od danego państwa pod władzą baliwa. Tutaj oznacza urząd komornika lub poborcy danin należnych danemu panu.

4. John Peyton, Relacja o Państwie Polonia i Prowincjach Połączonych z tą Koroną Anno 1598, tłum. Wacław Grzybowski, F. 54 v – F. 55 v.

5. Sebastian Sobecki, „John Peyton’s A Relation of the State of Polonia and the Accession of King James I, 1598-1603”, w: English Historical Review, t. CXXIX, nr 540, Oxford University Press, 2014, str. 1081, przypis 2. Sobecki odwołuje się w tym przypisie do artykułu K. Pułaskiego „Publication des documents concernants les relations diplomatiques entre la Pologne, la France et l’Angleterre” (w La Pologne: Au VII e Congrès International des Sciences Historiques, 3 vols.,Warsaw, 1933, iii. 174), w którym autor wskazuje, że wiedza na temat prawa pruskiego mogła być zaczerpnięta przez Peytona tylko ze źródła, czyli z dokumentów które Reinhold Heindenstein przygotował na walny sejm roku 1598. Był to też sejm, który wydał zgodę na szwedzką wyprawę Zygmunta III Wazy.

6. 8 września 1598 r.

7. Kaj Korneliusz Tacyt, Germania, tłum. Adam Stanisław Naruszewicz, Drukarnia Czasu, Kraków, 1861, str. 37-38. W Relacji Peytona fragment ten podany jest w łacinie: „Gradus ipse (mówi on) Comitatus habet iudicio eum quem sectantur, magnaque est comitum emulatio, quibus primus apud principem suum locus, et principum cui plurimi et acerrimi comites. Haec dignitas, hae vires, magno semper electorum iuvenum globo circumdari, in pace decus, in bello praesidium. Nee solum in sua gente cuique sed apud finitimas quoque civitates id nomen, ea gloria est, si numero ac virtute comitatus emineat, expetuntur enim legationibus et muneribus ornantur, et ipsa plerumque fama bella profligant. Cum ventum in aciem turpe principi virtute vinci; turpe comitatui virtutem principis non adaequare. Illum defendere, tueri, sua quoque fortia facta gloriae eius assignare praecipuum sacramentum est. Principes pro victoria pugnant, Comites pro principe. Exigunt principis sui liberalitate ilium bellatorem aequum, illam cruentam victricemque frameam. Nam epulae et quanquam incompti largi tamen apparatus pro stipendio cedunt. Materia munificentiae per bella et raptus etc.” (F. 56 v)

8. John Peyton, Relacja ..., F. 22 r.

9. Łac. według dawnego prawa.

10. Peyton wprowadza tu pojęcie „Troinovant”, utrwalone w ostatecznym znaczeniu przez Edmunda Spencera, dworzanina lorda Leicester, następnie Elżbiety I, i poetę. W swoim pastoralnym peanie na cześć Tudorów pt. Faerie Queen (1590-1596), nazwa ta jest powiązana z historycznym podaniem o założeniu Nowej Troi w Anglii, czyli pierwocin Londynu, przez uciekinierów z Troi, czym Spencet prawdopodobnie chciał przelicytować Brytanici Imperii Limites (Limits of the British Empire) z 1578 r. pióra Johna Dee, maga, nadwornego astrologa Elżbiety I i pierwszego „teoretyka” brytyjskiego kolonializmu, który jako pierwszy stworzył pojęcie „imperium brytyjskie” fabrykując dokument jakoby z czasów króla Artura opisujący jego podróże po półkuli północnej, który to „dokument” stał się tytułem brytyjskiej korony do zawładnięcia tymi ziemiami. Choć los Spencera po śmierci Elżbiety I był bardziej pomyślny niż Johna Dee, to jednak mit Nowej Troi pozostał jedynie ornamentem w brytyjskiej propagandzie literackiej, zaś oszustwo Johna Dee przyniosło rozrost brytyjskiej potęgi kolonialnej (patrz: Gabriel Maciejewski, Baśń jak niedźwiedź, t. II). Na szczególną politologiczną analizę zasługuje tu połączenie tej legendy przez Peytona z legendą o Nowym Rzymie na wschodzie Europy.

11. Jest charakterystycznym to, że John Dee użył tu słowa nawiązującego do historii Celtów, Brytanica, nie zaś Anglia.

12. Szokujące porównanie, metafora, hiperbola, charakterystyczna dla poezji ze szkoły Petrarchi i angieskiej metafizycznej.

13. Pierwsza forma politycznego porządku cesarstwa rzymskiego: pryncypat. Zaś pojęcie princepsa początkowo odnosiło się do najstarszego wiekiem senatora o największym autorytecie. Oktawian August (63-14 rok n. e.) był pierwszym princepsem-cesarzem. „Pełna nazwa brzmi princeps senator (pierwszy senator) albo princeps senatus (pierwszy członek senatu). W chwili zmiany ustroju na cesarstwo republikańska instytucja princepsa posłużyła za podstawę prawną władzy cesarza, którego tytuł brzmiał princeps senatus, skracany zwyczajowo do princeps. Princepsowi przysługiwały uprawnienia imperatora, princepsa senatusa, prokonsula, zarządzającego 18 prowincjami, pontifexa maximusa, trybuna ludowego (weto wobec uchwał Senatu) i cenzora (formowanie składu Senatu). Formalnie uprawnienia te nadawane były princepsowi na określony czas przez Senat, teoretycznie więc Rzym zachował swój republikański charakter. Urząd princepsa nie podlegał dziedziczeniu, ale dotychczasowy princeps miał możliwość wyznaczenia swego następcy.” (https://pl.wikipedia.org/wiki/Princeps)

14. W oryginale „common wealth”.

15. Łac. posłów.

16. Łac. najwyższe dobro imperium, majestat imperium.

17. John Peyton, Relacja …, F. 25 r.

18. Ibid., F. 55 v.

---

tagi: szlachta  peyton  wywiadowca  zamość  maganaci  służba 

	Magazynier
	19 października 2021 08:01

26     1366    13 zaloguj sie by polubić