XXVI. Zygmunt III Waza

Co Polacy uczynią w imieniu swego króla dla odzyskania jego spadku, jest niepewnym, ale prawdopodobne, że ich pomoc nigdy nie będzie wystarczająca, oprócz tego, że mogą zyskać Inflanty. Jednak, choć jest pewne, że Polska jest zdeterminowana wspomóc go na ile im siły starczy, mało prawdopodobnym jest, by odzyskał swoje państwo, jeśli Szwedzi będą zjednoczeni i uparci w swoim postanowieniu (F. 111 v) z powodów wcześniej przedstawionych. Ich ostatnią pomocą był dar w postaci pieniędzy, co być może powtórzą, lecz mało prawdopodobne, by powtórzyli trzeci raz, z powodu własnych niedostatków i słabego upodobania w wielkości swego króla, którego chcieliby przymusić do porzucenia Inflant, choć bardzo jest to związane z honorem tej Korony, by ustanowić go (jego władanie Inflantami – wtręt tłumacza) ponownie, który to król dla zamieszkania pośród nich utracił swój spadek i udowodnił światu, jak niebezpiecznie jest mieszkać w państwie elekcyjnym i zostawić swoje dziedziczne wicekrólowi. Było to zrozumiałe dla Henryka III Francuskiego, który słysząc o śmierci swego brata, opuścił Polskę, którą raczej zamierzał porzucić z powodu niedogodności niższej rangi króla elekcyjnego1 lub utracić (skoro zawiodła), niż narazić na niebezpieczeństwo swoją koronę francuską.

Zygmunt, będąc zarówno ambitnym, jak i prostym, został wówczas łatwo zwiedziony. Jego ambicja ukazuje się w jego staraniu o Polskę, w rezydowaniu w niej i w tym, że nie chciał z niej zrezygnować (być może w intencji przekazania jej jednemu ze swych synów, gdy dojrzeje2), i w ostatnim roku3 w jego staraniu o państwo Moskwy po śmierci Wielkiego Księcia, gdzie obawia się konkurencji ze strony domu Austrii (choć będącego z nim w sojuszu). Nie pozwolił posłowi Cesarza (choć nie wiedzącemu nic w owym czasie o bezkrólewiu) ruszyć do Moskowii (z Polski – wtręt tłumacza). Jego prostota ujawnia się po pierwsze w jego pożądaniu uchwycenia więcej, niż może, oraz w utracie substancji na rzecz cienia. Po drugie, w opuszczeniu swego kraju, którego posiadanie winien zapewnić sobie przez swoją obecność; kraju, który naturalnie waha się w swojej lojalności wobec swego księcia, niepewny w posłuszeństwie wobec rodu niezakorzenionego wystarczająco głęboko w tej monarchii i wstrząśniętego przez niedawny precedens detronizacji króla za jakieś nieporządki w jego życiu4 i w jego rządach, i podstawienia drugiego brata, przyrodniego, zamiast wykluczonego, lecz zwłaszcza z powodu jego religii, odmiennej od ustanowionej5 w tym królestwie. Po trzecie, gdy uczynił wicekrólem wuja swego Karola, człowieka o innej religii, możnego i najstarszego w swoim rodzie. Po czwarte, (F. 112 r) gdy za bardzo poszedł za gorliwością i radą jezuitów, którzy go wychowali, podobnie jak Sebastiana Portugalskiego i Zygmunta Batorego z Transylwanii. Wszyscy trzej zostali zrujnowani lub zniewoleni przez ich knowania6.

Sam król nie jest złośliwy, lecz spokojnej natury, cichy, rozmiłowany w muzyce, chętnie oddaje się rzemiosłu, pobożny w swoim wyznaniu wiary, ubogi w sztuki polityczne i militarne, zdatny7 na wielkiego możnowładcę i w końcu całkowicie nienadający się na głowę tak potężnego i burzliwego ciała, jakim jest Polska8. Nie posiada on żadnych innych sposobów na odzyskanie Szwecji prócz jakichś ukrytych przyjaciół w niej i Polaków, którzy znużą się tym za dwa lub trzy lata. Dom Austrii może pozwolić sobie na niewielką pomoc wobec niego, będąc wyczerpanym własnymi wojnami. Poza tym ich więź jest osłabioną przez śmierć królowej, zaś odległość między nimi niemal niweczy nadzieję. Papież może również niewiele, mając wystarczająco wiele kłopotów z pomocą Węgrom i zabezpieczeniu Włoch przed Turkiem. Na wzmocnienie siebie małżeństwem ma on9 (Zygmunt III Waza – wtręt tłumacza) niewielką nadzieję, gdyż wszyscy sąsiadujący książęta są odmiennej religii. Stosunki między nim a Karolem i powody buntu są ugruntowane jego poselstwem z ostatniego roku uczynionym przez Samuela Łaskiego10. Jeśli coś mu sprzyja, będzie to brak zdecydowania ze strony Karola, który jest ambiguus imperandi11 – umiarkowanie bowiem, czy udawane, czy uczciwe, jest materią niebezpieczną w wielkich przedsięwzięciach i nie może zdobyć dla niego przychylności lub bezpieczeństwa ze strony króla, jeśli ten odzyska swoją władzę, bo w takich sprawach nihil medium inter summa aut praecipitia12. Kunktatorstwo tylko więcej wzbudza niepewności, czy jest on zdrajcą, czy księciem, który doprowadzi do zguby tych, którzy staną po jego stronie. Samo królestwo jest od początku jedynie elekcyjne, ale od dawna związane z tym rodem królewskim, a więc mieszane, związane wieloma prawami i bardzo podatne na humory poddanych, co sprawia, że (F. 112 v) król przed swoją koronacją jest tytułowany tylko jako król elekt, tak jak w innych państwach elekcyjnych. To sprawia, że Karolowi łatwiej sięgnąć po koronę, albowiem gdy elekcja jest już raz zatwierdzona, spowoduje skrupuły w sejmie polskim, czy może on wspomóc zdetronizowanego króla przeciw jego konfederatom, przeciw wolnemu narodowi, który ma już innego, zwłaszcza jeśli ma on pretensje do wprowadzenia papiestwa wbrew artykułom określającym jego przyjęcie. W tym punkcie czytamy, że chociaż Francja i Anglia są wyłącznie dziedziczne, to jednak Francja odmówiła królowi Edwardowi IV wypędzonemu z kraju, który powoływał się na sojusz uczyniony za jego czasu z Francją, Francuzi zaś odpowiedzieli, że został on zawarty z królem i królestwem i że nie mogą walczyć przeciw Koronie i temu, kto ją posiada, salvis foederibus13, które mówią, że Cum Rege populoque14.

Artykuły, na które szwedzki król był zaprzysięgany w 1594 roku, są następujące. Po pierwsze, wolność wyznania augsburskiego (jakoby pogwałcona przez niego, ale w rzeczywistości tylko odrzucona). Po drugie, sprawiedliwość i równość wobec prawa15. Po trzecie, zachowanie praw i obyczajów. Po czwarte, rządzić krajem za radą księcia Karola i innych radców Szwecji i nie wprowadzać do senatu żadnych obcokrajowców ani nie oddawać żadnych ziem ani zamków tej Korony pod zarząd obcokrajowców. Po piąte, nie przenosić własności żadnej rzeczy z domeny etc. Po szóste, utrzymywać dwór z dochodów Korony i nie nakazywać żadnych nowych danin etc. oprócz kosztów wojny, małżeństwa swoich dzieci, czy budowy i naprawy fortec i zamków, który to wkład również ma być ograniczony przez zarządcę danego miejsca, sześciu szlachciców i sześciu z ludu. Po siódme, potwierdzić wszystkie prawa i przywileje nadane przez jego poprzedników jakiemukolwiek ze stanów

Z wprowadzenia

... Polska pod berłem Zygmunta III Wazy, jak pokazuje peytonowska Relacja, jest mocarstwem, które pod wodzą tak wytrawnego gracza może stać się imperium. Może samodzielnie korzystać z przepływu pieniądza i dóbr na obu szlakach handlowych: Północ-Południe i Wschód-Zachód. Co gorsza, Zygmunt III jest całkowicie lojalny wobec Papieża i pozbawiony wszelkich złudzeń co do natury protestantyzmu z racji doświadczeń swojej najbliższej rodziny16 (jego narodziny i pierwszy rok życia w więzieniu w zamku Gripholm). O zgrozo, możnowładcy polscy wraz ze swym królem mogą opanować zarówno szlaki bałtyckie, jak i czarnomorskie. Zaś Morze Czarne od Morza Śródziemnego dzieli tylko krótki dwu-trzydniowy rejs brygiem. Nadto Rzeczpospolita ma zadatki na imperium nie kolonialne, żyjące z grabieży i wojny, ale misyjne, którego zdobycze można określić jako cywilizacyjne, zatem trwalsze niż zdobycze władztwa kolonialnego.

Mimo niepochlebnej opinii, jaką Zamoyski wydaje królowi Zygmuntowi III, z kart Relacji, z samych czynów Wazy wyłania się obraz przeciwny do zamierzonego. Krytyka króla ze strony kanclerza jest zrozumiała. Oczywiste są również ambicje najwyższego urzędnika koronnego. Król Zygmunt jest na razie stłamszony problemami w Szwecji, wojną z Moskwą i opozycją magnacką, lecz mimo dramatyzmu swej sytuacji, radzi sobie nad wyraz sprawnie. Mimo rozpaczy, która zapewne nieraz zagląda mu w duszę, zachowuje równowagę ducha i niewzruszoną determinację podobną do dynamiki polskiego, krzywego pałasza, który nabrawszy impetu, nie traci go, a nawet nabiera coraz większej mocy kinetycznej.

-----------------------------------------------

1. W oryginale: „Leiuetennancy”, co wg słownika Nathana Baileya oznacza urząd przedstawiciela księcia („lieutenant”, An universal etymological English dictionary, str. 496), zaś wg słownika Samuela Johnsona urząd zastępcy władcy lub dowódcy (A Dictionary of the English Language, str. 534).

2. W oryginale: „when he should have any of yeares”, dosłownie: gdy będzie miał cokolwiek z jego lat (Zygmunta, swego ojca).

3. Rok 1598, kiedy Peyton przebywa w Polsce, to również rok śmierci Fiodora I.

4. Chodzi tu o chorobę umysłową Eryka XIV Wazy, która była podłożem aktów przemocy dokonanych przez niego, w tym do zamordowania członków rodziny Sture w 1567 r. W 1568 roku wybucha bunt książąt i szlachty przeciw Erykowi. Zostaje on zdetronizowany i uwięziony przez swego brata Jana (wcześniej więzionego z rozkazu Eryka w latach 1563-1567), który przejmuje władzę.

5. W oryginale: „different from the receyved and established”, dosłownie: odmiennej od otrzymanej i ustanowionej, gdzie słowo „otrzymanej” oznacza religię dziedziczoną, tradycyjną, co znowu wskazuje na polityczną i historyczną niewiedzę Peytona jako anglikanina, poddanego intensywnej indoktrynacji antykatolickiej. Religią tradycyjną Szwecji był bowiem katolicyzm, tak jak całej zachodniej Europy. Chrześcijanie szwedzcy żyjący daleko od miast, podobnie jak niemieccy wieśniacy żyjący w księstwach luterańskich, bardzo długo nie byli świadomi przewrotu „religijnego” (w istocie politycznego), jaki zaszedł na szczytach władzy ich kraju po pokoju augsburskim. Rytuał liturgiczny bowiem, obyczaje i używanie łaciny w liturgii przez długi czas pozostawało bez zmian.

6. Komentarz tłumacza we „Wprowadzeniu do Relacji o państwie Polonia i prowincjach połączonych z tą Koroną Anno 1598”.

7. W oryginale: „beseeming”, co według słownika Nathana Baileya oznacza: „that which is comely, is pleasant to look” (ten, który jest nadobny, przyjemny do oglądania – An universal etymological English dictionary, str. 106), zaś wg słownika Samuela Johnsona: „to become, to be fit” (stawać się, być zdatnym – A Dictionary of the English Language, str. 159). Podaję te tłumaczenia, ponieważ pozytywne znaczenie tego słowa kłóci się z ogólnym negatywnym znaczeniem owego fragmentu zdania, w którym się pojawia.

8. Należy tu przypomnieć, że Peyton kieruje się opiniami Jana Zamoyskiego. Kilkumiesięczny pobyt w Polsce nie mógł dać młodemu Anglikowi wystarczających podstaw do formułowania własnego sądu na temat Zygmunta III Wazy.

9. W lutym 1598 r. pierwsza żona Zygmunta III, Anna Habsburżanka, umiera. W czasie pobytu Peytona w Polsce król Zygmunt jest wciąż wdowcem.

10. Samuel Gotard Łaski (1553-1611), polski dyplomata, rotmistrz i sekretarz króla Zygmunta III Wazy.

11. Łac. niepewnie rządzący.

12. Łac.: nie ma nic pośredniego między tym zwycięstwem a upadkiem.

13. Łac. zgodnie z traktatami.

14. Łac. z królem i z ludem.

15. W oryginale: „equity”, co w słowniku Johan Kearseya oznacza: „the Vertue of treating all Men according to the Rules of right Reason and Justice” (cnotę traktowania wszystkich ludzi zgodnie z regułami prawego umysłu i sprawiedliwości – Dictionarium Anglo-Britannicum, str. 249).

16. Zygmunt Waza urodził się w 1566 r. w zamku Gripsholm, w którym jego stryj, król Szwecji Eryk XIV Waza, dziedziczący wyznanie protestanckie swego ojca Gustaw I i za poparciem luterańskiej szlachty uwięził jego ojca Jana III Wazę i matkę Katarzynę Jagiellonkę. Spędził w nim pierwszy rok swego życia. Ojciec Eryka i Jana, Gustaw I Waza wybrał luteranizm wskutek dążenia do odebrania papieżowi prawa ostatecznego wyboru arcybiskupa Uppsali. Poparcie szlachty protestanckiej i wyznanie luterańskie wybrał stryj Zygmunta, Karol Sudermański, dążący do przejęcia tronu szwedzkiego.

---

tagi: zygmunt iii waza  john peyton  relacja o państwie polonia 

	Magazynier
	29 grudnia 2022 20:17

2     947    11 zaloguj sie by polubić